Άγιο φως: Θαύμα ή ψέμα της εκκλησίας;

Ήταν το 1118 μ.Χ. όταν ο Άραβας Σαλάχ Ελ Ντιν παραχωρούσε στους ορθόδοξους μοναχούς τα προσκυνήματα των Αγίων Τόπων. Ο Ελ Ντιν όριζε ότι "ο πατριάρχης των Ελλήνων θα είναι ο κύριος του Καμαρέ (ναού του Παναγίου Τάφου) και αυτός θα παίρνει από τον τάφο του Ικάς το Άγιον Φως για να το μοιράζει στους Ναζωραίους (χριστιανούς)". Έτσι πέρασε στους Έλληνες η δικαιοδοσία του Αγίου Φωτός και ο έλεγχός της.

Σήμερα, στην Ορθόδοξη Εκκλησία, Άγιο Φως ή Φως της Αναστάσεως ονομάζεται η φωτιά ("φως") η οποία συμβολίζει την Ανάσταση και μεταδίδεται από τον Αρχιερέα στους πιστούς κατά την τελετή της Αναστάσεως το Μεγάλο Σάββατο.

Η φλόγα ανάβει εντός του Παναγίου Τάφου. Το Πατριαρχείο ονόμαζε "θαύμα" το όλο τελετουργικό χωρίς να διευκρινίζεται αν το θαύμα θεωρείται πως είναι ο καθαγιασμός της φυσικής φωτιάς ή το άναμμα καθεαυτό.

Η τελετή αφής αποτελεί προνόμιο του ελληνορθόδοξου Πατριάρχη Ιεροσολύμων που επαναλαμβάνεται κάθε Μέγα Σάββατο μεσημέρι στη λειτουργία της Αναστάσεως, στον Πανάγιο Τάφο του Χριστού. Την παρακολουθούν χριστιανοί από όλα τα δόγματα αλλά και αλλόθρησκοι.

Η τελετή του Αγίου Φωτός γίνεται στις 12 η ώρα το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου.

Έως το 1988 το Άγιο Φως έφτανε στην Ελλάδα με πλοίο μια βδομάδα μετά το Μεγάλο Σάββατο. Το 1988, με πρωτοβουλία του ιδιοκτήτη ταξιδιωτικού πρακτορείου Ιάκωβου Οικονομίδη, στον οποίον αργότερα απονεμήθηκαν οι τίτλοι του "Μεγάλου Άρχοντα Ρεφερενδάριου" και του "Μεγαλόσταυρου", και σε συνεργασία με τον Θόδωρο Τσακιρίδη (μετέπειτα πρόεδρο των Ολυμπιακών Αερογραμμών) και τον τότε έξαρχο του Πανάγιου Τάφου στην Αθήνα (και μετέπειτα πατριάρχη Ιεροσολύμων) Ειρηναίο ξεκίνησε η μεταφορά του Αγίου Φωτός στην Ελλάδα με αεροπλάνο αμέσως μετά την αφή του στον Πανάγιο Τάφο με ειδική πτήση της Ολυμπιακής, τα έξοδα της οποίας κάλυπτε το ελληνικό κράτος. Η αεροπορική μεταφορά του Αγίου Φωτός γινόταν με την ευθύνη ταξιδιωτικού γραφείου ως το 2001, οπότε την ανέλαβε το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών (14 Απριλίου 2001, Μεγάλο Σάββατο επί κυβέρνησης Σημίτη).



Έτσι, κάθε χρόνο ο έξαρχος του Παναγίου Τάφου της Αθήνας παραλαμβάνει το ιερό ή "ανέσπερον" φως και με ειδική πτήση το μεταφέρει στην Αθήνα, όπου γινόταν μέχρι πρότινος η υποδοχή του με τιμές αρχηγού κράτους (από το 2001) και έπειτα μεταφέρεται στη Μητρόπολη Αθηνών, καθώς και σε ένα μεγάλο αριθμό άλλων Μητροπόλεων.

Το Άγιο Φως μεταφέρεται και άλλα κράτη όπου υπάρχουν Ορθόδοξοι Χριστιανοί, όπως τη Γεωργία, την Ουκρανία, τη Ρουμανία, τη Ρωσία κ.ά.

Το 2017 για πρώτη φορά μεταβιβάστηκε και στις ΗΠΑ με πτήση από τη Μόσχα και παραδόθηκε σε τρεις Ορθόδοξες Εκκλησίες.
ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗ

Η μεταφορά του Αγίου Φωτός στην Ελλάδα έχει γίνει πολλάκις θέμα πολιτικής ή κομματικής αντιπαράθεσης.

Το 2015, ο Νίκος Φίλης σχολίασε αρνητικά το γεγονός ότι το Άγιο Φως γίνεται δεκτό με τιμές αρχηγού κράτους. Ταυτόχρονα έκανε το ίδιο σχόλιο και για τα λείψανα της Αγίας Βαρβάρας που μεταφέρθηκαν στο νοσοκομείο "Άγιος Σάββας" στην Αθήνα.

Την ίδια χρονιά, βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ είχαν θέσει το θέμα του κόστους μεταφοράς του Αγίου Φωτός. Ο υπουργός εξωτερικών Ν. Κοτζιάς απάντησε ότι η μεταφορά στις μητροπόλεις έγινε από ιδιωτική εταιρεία με δικά της έξοδα.

Το 2017 και άλλοι βουλευτές του ΣΥΡΙΖΑ έκαναν κριτική στη μεταφορά του Αγίου Φωτός ως "ψευδοθαύμα", αλλά σχολιάστηκαν αρνητικά από μέρος του Τύπου.

Το 2014 ο τότε βουλευτής του κόμματος "Το Ποτάμι" Νίκος Δήμου αποχώρησε από το κόμμα αφού εξέφρασε δημοσίως την άποψη που έχει για το Άγιο Φως (ότι είναι ειδωλολατρικό σύμβολο και πως "Όσο πλησιάζει το Πάσχα και σκέπτομαι πως πάλι θα ξοδέψουμε χρήματα για να φέρουμε το (δήθεν) Άγιο Φως και να το υποδεχθούμε με τιμές αρχηγού κράτους, γίνομαι εμμανής αντικληρικός. Και υποθέτω πως το ίδιο θα γινόταν και ο Ιησούς, που από ότι ξέρουμε, δεν πίστευε σε ειδωλολατρικά σύμβολα – και μάλλον θα μοίραζε τα χρήματα στους φτωχούς".
Η ΥΠΟΔΟΧΗ ΦΕΤΟΣ

Και φέτος δεν θα υπάρχουν περιορισμοί στην υποδοχή λόγω covid μιας και πλέον δεν υπάρχουν περιοριστικά μέτρα.

Επικεφαλής της αποστολής θα είναι ο Υφυπουργός Εξωτερικών, Ανδρέας Κατσανιώτης. Εκπρόσωπος της Εκκλησίας της Ελλάδος έχει οριστεί ο Συνοδικός Ιεράρχης, Μητροπολίτης Σταγών και Μετεώρων κ. Θεόκλητος. Από τα Ιεροσόλυμα εν συνεχεία το Άγιο Φως θα μεταφερθεί στο αεροδρόμιο Ελευθέριος Βενιζέλος όπου την αποστολή αναμένεται να υποδεχθεί ο Επιχώριος Ποιμενάρχης, Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Μεσογαίας και Λαυρεωτικής κ. Νικόλαος. Από τον αερολιμένα της Αθήνα το Άγιος Φως, όπως κάθε χρόνο, θα μεταφερθεί σε κάθε γωνιά της Ελλάδας με ειδικές πτήσεις.
ΤΟ "ΤΕΧΝΑΣΜΑ" ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΘΕΣΕΙΣ

Ανά καιρούς, πολλοί έχουν αναφερθεί στην αφή ως "απάτη" ή τέχνασμα.

Το Πατριαρχείο Ιεροσολύμων, στις ανακοινώσεις της Αρχιγραμματείας του σχετικά με την τελετή αφής του Αγίου Φωτός, δεν κάνει οποιαδήποτε αναφορά σε θαυματουργή προέλευση του Αγίου Φωτός, αλλά έμμεσα φαίνεται να αναγνωρίζει το θαύμα, αφού στις 18 Απριλίου εορτάζει ο Άγιος Τούνομ ο εμίρης, ο Μάρτυς. Ωστόσο, σύμφωνα με τη νέα περιγραφή στον επίσημο ιστότοπο, που αναρτήθηκε στις 23 Ιουνίου 2018, δεν γίνεται πουθενά λόγος για θαύμα.

Επίσης, δεν γίνεται λόγος για θαύμα στην περιγραφή της Τελετής, εκάστου έτους, που υπογράφεται από την Αρχιγραμματεία του Πατριαρχείου.

Σε δημοσκόπηση που έγινε στην Ελλάδα τον Απρίλιο του 2019 περίπου 4 στους 10 ερωτηθέντες απάντησαν ότι πιστεύουν ότι η αφή του Αγίου Φωτός στον Πανάγιο Τάφο γίνεται με θαυματουργικό τρόπο, σχεδόν 4 στους 10 απάντησαν ότι γίνεται με ανθρώπινη παρέμβαση και ευλογείται από τον Πατριάρχη Ιεροσολύμων, ενώ σχεδόν 2 στους 10 δεν τοποθετήθηκαν σχετικά.

Ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ. Ιερώνυμος, σε συνέντευξή του στις 4/4/2020, δήλωσε ότι: "Παλαιότερα πριν γίνουν αυτά που γίνονται σήμερα για την υποδοχή του Αγίου Φωτός, έπαιρναν το φως από το καντήλι της Αγίας Τραπέζης" και συμπλήρωσε τονίζοντας: "Δεν υπάρχει λοιπόν Άγιο Φως 1ης κατηγορίας και 2ης κατηγορίας".

Λίγες μέρες νωρίτερα, ανάλογη δήλωση είχε κάνει και ο Σεβ. Μητροπολίτης Αλεξανδρουπόλεως κ. Άνθιμος λέγοντας ότι: "Το Άγιο Φως δεν ξεχνάμε ποτέ είναι το ίδιο που βγάζει κάθε μεγάλο Μεγάλο Σάββατο βράδυ ο κάθε απλός ιερέας πίσω από την Αγία Τράπεζα, λέγοντας τα ίδια λόγια που λέγονται στο Ναό της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα. Είναι ακριβώς το ίδιο Φως".

Ο μητροπολίτης Πέτρας, Κορνήλιος, τοποτηρητής του πατριαρχείου Ιεροσολύμων στη θέση του Πατριάρχη Ειρηναίου, σε συνέντευξή του το 2001 στην εκπομπή Γκρίζες Ζώνες δήλωσε, ότι "το θαύμα είναι ο καθαγιασμός του φυσικού φωτός", που προέρχεται από την ακοίμητη κανδήλα, που υπάρχει ήδη εντός του Ιερού Κουβουκλίου.

"Οι ευχές του Πατριάρχη έχουν τη δύναμη να καθαγιάσουν το φυσικό φως. Υπάρχει το φυσικό και το υπερφυσικό φως... είναι φυσικό φως, το οποίο ανάβεται από την ακοίμητη κανδήλα εντός του Ιερού Κουβουκλίου. Θαύμα είναι η επίκληση ή η προσευχή του αρχιερέως και καθαγιάζεται το φως".

Ο Μέγας Πρωτοπρεσβυτέρος του Οικουμενικού Πατριαρχείου και διδάκτωρ Θεολογίας Γεώργιος Τσέτσης στο άρθρο "Θρύλος και πραγματικότητα για το Άγιον Φως" (Το Βήμα, 21/4/2006 όπως ανακτήθηκε από το insidestory), έγραψε: "Ο πατριάρχης ανάβει την λαμπάδα του από την ακοίμητη κανδήλα που βρίσκεται πάνω στον πανάγιο τάφο. Όπως ακριβώς πράττει ο κάθε πατριάρχης και ο κάθε κληρικός την μέρα της Λαμπρής, όταν παίρνει φως Χριστού από την ακοίμητη κανδήλα που βρίσκεται υπεράνω της συμβολίζουσας τον τάφο του Κυρίου αγίας τράπεζας. Το μυστήριο όμως που καλλιεργήθηκε γύρω από το τελετουργικό της αφής του αγίου φωτός και οι λαϊκές περί αυτού αντιλήψεις στις μέρες μας συνετέλεσαν στην οικειοποίηση και εκμετάλλευση από εξωεκκλησιαστικούς κύκλους της άκρως συμβολικής και κατανυκτικής αυτής λειτουργικής πράξεως της εκκλησίας μας".

Ο καθηγητής Κωνσταντίνος Καλοκύρης, στο βιβλίο του Το Αρχιτεκτονικό Συγκρότημα του Ναού της Αναστάσεως Ιεροσολύμων και το θέμα του Αγίου Φωτός, ερμηνεύοντας την ευχή που διαβάζει ο Πατριάρχης, γράφει, άλλωστε ότι "πουθενά δεν γίνεται λόγος (ούτε καν υπαινιγμός) περί "άνωθεν κατερχόμενου αΰλου Φωτός" κατά τη στιγμή εκείνη, αλλά νοείται μόνο φως φυσικό, που ανάβεται στην ανάμνηση του Αναστάντος Χριστού" και ότι το άγιο φως είναι απλώς "το ιερό σύμβολο του "ανεσπέρου Φωτός" Χριστού, το Άγιο Φως, το νέο Φως της Αναστάσεως".

Τον 18ο αιώνα έχουμε μια αναφορά για το ιστορικό της "θαυματουργού καθόδου του Αγίου Φωτός" από τον ιησουίτη μισιονάριο (απεσταλμένο) Du Bernart. Το 1771 έστειλε από το Κάιρο υπόμνημα στον άμεσο προϊστάμενο του καθολικό επίσκοπο της Τουλούζης. Στο πρώτο μέρος αναφέ­ρεται στο ιστορικό της τελετής, σημειώνει πως ήταν εφεύρε­ση των Λατίνων βασιλιάδων της Ιερουσαλήμ στα χρόνια των σταυροφοριών και προσθέτει πώς στη συνέχεια αξιοποιήθηκε από τους ορθόδοξους ιερείς.

Στις αρχές του 19ου αιώνα ο Αδαμάντιος Κοραής, μαζί με τις περισσότερες παραδόσεις και πρακτικές της Ορθόδοξης Εκκλησίας, απέρριπτε και την ερμηνεία του αγίου φωτός ως θαύματος, υποστηρίζοντας πως επρόκειτο για μηχανορραφία και "απάτη" με σκοπό οικονομικά οφέλη (αν και ο ίδιος δεν είχε ταξιδέψει ποτέ από το Παρίσι στα Ιεροσόλυμα για να παραβρεθεί στο γεγονός).
OΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΗΣ

Το βιβλίο με τίτλο "Άγιο φως: Οι ρίζες της αμφισβήτησης" (Εκδόσεις iWrite, Lux Orbis), περιλαμβάνει τα κείμενα του μεγάλου Διαφωτιστή, Αδαμάντιου Κοραή, "Περί του εν Ιεροσολύμοις αγίου φωτός" (1826), καθώς επίσης και του κληρικού και ιδρυτή του κινήματος των Κολλυβάδων, Νεόφυτου Καυσοκαλυβίτη, "Περί του επιταφίου φωτός" (1755). Και οι δύο στοχαστές καταλήγουν σε ένα κοινό συμπέρασμα. Δεν υπάρχει κανενός είδους θαυματουργική διαδικασία, ενώ το όλο γεγονός γίνεται αντικείμενο οικονομικής εκμετάλλευσης από το πατριαρχείο Ιεροσολύμων. Την πρωτότυπη αυτή μελέτη προλογίζει ο καθηγητής Κοινωνιολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου, κ. Αντώνης Παπαρίζος. Στο βιβλίο θα διαβάσετε και το επίμετρο του επιμελητή της έκδοσης, κ. Φώτη Φραγκόπουλου.

Το βιβλίο είχε συζητηθεί στην εκπομπή του Πέτρου Τατσόπουλου στο Πρώτο Πρόγραμμα της ΕΡΤ, στην εκπομπή που έκανε μαζί με τον εκδότη της σειράς Lux Orbis, Μηνά Παπαγεωργίου, σε μια παρουσίαση που προκάλεσε αντιδράσεις από συντηρητικούς κύκλους.

Όπως αναφέρουν οι υπεύθυνοι της έκδοσης, στις μέρες μας, με τις πρόσφατες παραδοχές των αγιοταφιτών να έχουν επιβεβαιώσει πανηγυρικά τους Κοραή και Καυσοκαλυβίτη, η αξία του παρόντος βιβλίου είναι διττή. Αφενός μας παρουσιάζει τις ρίζες της αμφισβήτησης του θαύματος στον προεπαναστατικό κόσμο της ελληνικής διανόησης και αφετέρου καλεί τους σύγχρονους εκπροσώπους του ελληνικού -και θεωρητικά κοσμικού- κράτους, να ξεκαθαρίσουν οριστικά τη κατάσταση περί της ετήσιας υποδοχής της κανδήλας από το Ισραήλ, με τιμές αρχηγού κράτους.

Ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833) ήταν Έλληνας γιατρός και φιλόλογος. Από το 1788 έως και το τέλος της ζωής του έζησε στο Παρίσι, βιώνοντας από κοντά τα γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης, τα οποία επηρέασαν καθοριστικά τη σκέψη του. Μέλος της Εταιρείας των Παρατηρητών του Ανθρώπου, μετέφρασε τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και άλλα νομικά και πολιτικά κείμενα.

Εξελίχθηκε σε κεντρική μορφή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Επηρεασμένος από τις φιλελεύθερες ιδέες του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, έδωσε μάχη με τα γραπτά του υπέρ της πνευματικής αναγέννησης της Ελλάδας· ένα γεγονός που θεωρούσε απαραίτητη προϋπόθεση για την ανεξαρτησία της. Η διδασκαλία του αποτέλεσε σταθμό στη διαμόρφωση του μετέπειτα πνευματικού και πολιτικού στοχασμού του Έθνους. Οι 66 τόμοι βιβλίων που εξέδωσε προκάλεσαν τον θαυμασμό των ξένων φιλολόγων και συγχρόνως γαλούχησαν τους Νεοέλληνες με τα νάματα της προγονικής σοφίας.

Ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης (1689- 1784) ήταν ιερέας, συγγραφέας πολλών βιβλίων με θεολογικό περιεχόμενο, ενώ θεωρείται η ιδρυτική μορφή του κινήματος των μοναχών Κολλυβάδων του αγίου Όρους. Στα μέσα του 18ου αιώνα διετέλεσε διευθυντής της Αθωνιάδας Ακαδημίας. Δίδαξε επίσης στη Χίο, αλλά και στη Βλαχία, όπου και έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του, έως και τον θάνατό του στο Βουκουρέστι.
ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΚΟΡΑΗ:

"Μην πιστεύετε όσα λέγουν περί του αγίου φωτός. Το άγιον φως είναι πλάσμα ασεβές και αναίσχυντον […] πλάσμα λατίνων μοναχών και φραγκοπατερικών γέννημα […] Μηχανουργήματα λαοπλάνων ιερέων το εξ ουρανού ψευδοκαταίβατα φώτα […] όνειδος και αίσχος, στρατηγούμενον από θρασυτάτους θαυματοπλάστας […] Μοναχοί, θρασύτατοι γόητες, επενόησαν το θαύμα του αγίου φωτός, δια να ενισχύσουν τον ηλίθιον ζήλον των προσκυνητών […] Ξεκίνησε τον ένατο αιώνα […] στα χέρια Δυτικών μοναχών… πέρασε στα χέρια των Ανατολικών την δωδεκάτην εκατονταετηρίδα […] και έπραξαν βέβαια (πάλιν το λέγω) κακά υιοθετώντας το θαύμα των Δυτικών […] διότι έπραξαν ό,τι θα έπραττε και κάθε άλλος κοσμικός, όστις κληρονομών πλούσιον εργαστήριον, δεν το κλείει αλλά απεναντίας φροντίζει και τις πραμάτειες ν’ αυξήσει και τους αγοραστές να πολλαπλασιάσει. […] Το ψευδόθαυμα αυτό το πιστεύουν ολίγοι, ίσως τινές δια μωρίαν και άλλοι δι’ αισχροκέρδειαν […] Ουδέ ο Χρυσόστομος το επίστευεν ή μάλλον ουδέ το εγνώριζε, διότι, αν εις τον καιρόν του εθαυματουργείτο το άγιον φως, πώς ήτο δυνατόν να λέγη ότι δέν εγίνοντο πλέον θαύματα;" (Άτακτα: Περί του Ιεροσολύμοις Αγίου Φωτός, Τόμ. 3, 1825).
Η ΜΑΡΤΥΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ

Κλείνουμε με ένα απόσπασμα της μαρτυρίας του Νίκου Καζαντζάκη που βρέθηκε στα Ιεροσόλυμα στα χρόνια του μεσοπολέμου, όπως το μεταφέρουν τα Χανιώτικα Νέα:

"Στέκουμαι στην είσοδο του Αγιου Τάφου με ολανοιγμένα αχόρταγα μάτια: Μεγάλο Σάββατο. Ο ναός της Ανάστασης σα μια τεράστια κυψέλη βουίζει, οι πλάκες κάτω είναι γιομάτες αραβόφωνους χριστιανούς, με τα φέσια, με τις βρωμερές πολύχρωμες τζελεμπίες, με τα φλεγόμενα τσιμπλιασμένα μάτια. Κάτω από τις αψίδες του ναού, ξαπλωμένοι σε ψάθες, σε κουρέλια ή σε χαλιά, άντρες και γυναίκες που έχουν κοιμηθεί εδώ τη νύχτα προσμένοντας τη στιγμή τούτη τη φοβερή που θα σφεντονιστεί το άγιο φως από το κουβούκλι του Πανάγιου Τάφου.

Αξαφνα τα μαυροκέφαλα ολόδρωτα πλήθη τρικύμισαν· καινούριοι προσκυνητές Αραβίτες χιμούνε στην αυλή με τα εξαφτέρουγα και τα φανάρια τους και τις μεγάλες, του μπογιού τους, λαμπάδες. Οι Εγγλέζοι αλύγιστοι, αδιάφοροι, σηκώνουν τα ραβδιά τους απάνω από τις κεφαλές. Μα οι Αραβίτες σκληρίζουν ξεφρενιασμένοι, ένας γέρος ανεβαίνει απάνω στους ώμους της ανθρωπομάζας, πηδά από ώμο σε ώμο, αφρίζοντας, κρατάει δυο γδυμνά σπαθιά και σπαθίζει τον αγέρα. Χορεύει απάνω στους ώμους, σκληρίζει, τα μάτια του έγιναν όλο ασπράδι, τα κεριά που έχει τυλίξει τη μέση του λιώνουν μέσα στη βαριά ζέστη και στάζουν.

Σε λίγο καταφτάνουν οι Αρμένηδες, τα λάβαρα σαλεύουν στον αγέρα, τα μικρά παιδιά του ψαλτικού χορού, ντυμένα με κίτρινα πουκάμισα, υψώνουν μέσα στο μουντόν αγέρα τη δροσερή φωνή τους. Έρχουνται οι Κόφτες, οι Σύριοι, οι Αβησσυνοί, οι τσομπάνηδες οι Βεδουίνοι, οι Μαρωνίτες, πέντε έξι λιναρόξανθοι Ρούσοι απ’ όλη την απέραντη Ρουσία, μερικοί Αμερικάνοι, κρύοι και κωμικοί μέσα στο φλογερό τούτο ασιάτικο καμίνι. Έρχουνται οι γυναίκες οι Βηθλεμίτισσες με τ’ αψηλά χωνωτά κεφαλοδεσίματά τους και με τις ολάσπρες μπόλιες. Κύματα πολύχρωμα, επιθετικά, ένας ρυθμός γοργός, πολεμικός, σα να καταφτάνουν στρατέματα.

Ξεχείλισε ο ναός, σκαρφάλωσαν οι πιστοί πάνω στις κολόνες, καβαλίκεψαν τα στασίδια, κρεμάστηκαν απάνω στο γυναικωνίτη. Όλα τα μάτια αγριεμένα, εκστατικά, έχουν καρφωθεί στη μέση του ναού, στο μικρό κουβούκλι, όπου κιόλας μπήκε ο Πατριάρχης κι απ’ όπου θα τιναχτεί, τώρα να, το άγιο φως.

Η μεγάλη μαρμαρένια πλάκα που σκεπάζει το χώμα όπου ξάπλωσαν στην αποκαθήλωση το Χριστό, είναι γλειμμένη, φαγωμένη από τα φιλιά. Αιώνες πέφτει η ανθρωπότητα απάνω της και τη φιλάει και την τρώει. Αγγίζουν με τις παλάμες τους αλαφριά την πλάκα κι ύστερα τρίβουν το πρόσωπό τους και το λαιμό τρεις φορές.

-Να δώσει ο Θεός, αποκρίθηκα, να ‘ρθει μέρα να γιομώσει η καρδιά σας αγάπη, να κατέβει το άγιο φως όχι πια στα κεριά σας παρά μέσα στο αντίχριστο σκοτεινό μυαλό σας!

Ενα κύμα φελάχοι πέρασε και μας χώρισε. Έβγαζαν τις γλώσσες τους όξω, σφύριζαν, γελούσαν, τα μάτια τους ήταν φαγωμένα από τα τραχώματα, τα δόντια τους έλαμπαν κάτασπρα. Οι άντρες ήταν ψηλοί, λιγνοί, λυγερόκορμοι· οι γυναίκες άσκημες, παχιές, το μέτωπο σφιχτοδεμένο με μπακιρένια νομίσματα, τα χείλια τους ξαφρισμένα.

Μα να, γλυκότατη μελωδία ακούγεται από το Ιερό, οι καβάσηδες με τ’ αψηλά ασημόλαβα ραβδιά τους χτυπούν ρυθμικά τις πλάκες, προχωρούν κι ανοίγουν δρόμο. Προβαίνει ο παιδικός ψαλτοχορός, ακολουθούν οι μητροπολιτάδες κι οι δεσποτάδες με κατάχρυσα άμφια, πατάει το κατώφλι ο Πατριάρχης με τα κάτασπρα γένια, με τα κουρασμένα μεγάλα μάτια και τα κάτασπρα μακροδάχτυλα χέρια…

Η λιτανεία αρχίζει, χτυπούν οι καμπάνες, αγέρας σφοδρός αγιότητας και παραφροσύνης φυσάει απάνω από τα πολύχρωμα κεφάλια. Ενιωσα πάλι τη θερμότητα και τη παντοδυναμία της καρδιάς του ανθρώπου.

Τα χέρια σηκώνουνται, τα πόδια χορεύουν, η καρδιά πηδάει και φωνάζει τον Κύριο. Ο αγέρας γιομώνει αόρατη παρουσία.

Ο Πατριάρχης έσκυψε και μπήκε μοναχός στο ιερό κουβούκλι του Αγιου Τάφου. Ολο το πλήθος σώπασε τρέμοντας. Οι μάνες σήκωσαν στους ώμους τα μωρά τους για να δουν, οι φελάχοι ξεχάσκισαν με χείλια κρεμάμενα, οι Ευρωπαίοι ανασηκώθηκαν στις μύτες των ποδιών τους, με περιέργεια. Τα δευτερόλεφτα πέφταν πηχτά απάνω στις κεφαλές· ο αγέρας τεντώθηκε, έτριξε σα δερμάτι τούμπανου. Κι ολομεμιάς μια λάμψη πήδηξε από τη χαμηλή θύρα του Άγιου Τάφου· ο Πατριάρχης πρόβαλε κρατώντας μεγάλο μάτσο άσπρα κεριά αναμμένα. Σε μια αστραπή, από τη ρίζα ως την κορφή ο ναός πλημμύρισε φλόγες. Άλλοι κρατούσαν χοντρές άσπρες λαμπάδες κι άλλοι τριάντα τρία άσπρα κεριά και χιμούσαν στον Πατριάρχη να πάρουν το φως· έβαζαν τα χέρια τους στη φλόγα κι έτριβαν γρήγορα γρήγορα το πρόσωπό τους και τα στήθια. Ξεχύθηκαν στην αυλή, τύλιγαν με τις παλάμες τους τη φλόγα κι έτρεχαν στα σπίτια τους.

Ο ναός άδειασε. Σαν όνειρο ξωτικό, απίθανο μου φάνταξε όλη τούτη η φοβερή βουή, το μανιασμένο πλήθος και τα λοήσιμα κουρέλια».

("Ταξιδεύοντας: Ιταλία- Αίγυπτος- Σινά- Ιερουσαλήμ- Κύπρος- Ο Μοριάς", σελ 152- 156).